استقلال

فرد خلاق در افكار و كارهاي خويش از استقلالي بالا برخوردار است . او عقايد و انديشه هايش را وابسته به افكار و عقايد ديگران نمي داند.

ريسك پذيري

فرد خلاق اهل خطر كردن است و ماجراجويي را دوست دارد.او در برخورد با بسياري از مسائل و مشكلات كه اغلب مردم در مواجهه با آنها ترديد دارند و يا محتاطانه عمل مي كنند، جرأت بيش تري به خرج مي دهد و ريسك مي كندو معمولاً نگران شكست هاي احتمالي خود نيست.

كنجكاوي زياد

كنجكاوي يك خصوصيت بارز فرد خلاق است. او تمايل زيادي به كشف مسائل و پي بردن به اصل پديده ها دارد . وي هميشه علاقه مند است كه از سطح ظاهري يك مسئله فراتر رود و درون آن را بيابد.

علاقه به كارهاي پيچيده

فرد خلاق پيچيدگي را دوست دارد. به همين دليل او در كارهاي مشكل و پيچيده از هر چيز ديگر انرژي صرف مي كند.او به درگير شدن با امور دشوار كه نياز به تلاش فكري زيادي دارد، بيش از حل مسائل ساده و عادي علاقه مند است.

تحمل ابهام

فرد خلاق مواجه شدن با ابهامات را ، يك مبارزه محسوب مي شود و براي او نوعي لذت به دنبال دارد. او بسيار بيشتر از ديگران تحمل قرار گرفتن در پيچيدگي ها و ابهامات را دارد.

انعطاف پذيري

فرد خلاق از ذهن و شخصيتي بسيار انعطاف پذير برخوردار است. اگر او در جريان حل يك مسئله با مانعي برخورد كند مسير فكري خود را به سهولت تغيير داده و آن موضوع را از زوايا و ابعاد ديگري بررسي مي كند.

شوخ طبعي

شوخي خود نوعي خلاقيت است و شوخ طبعي از جمله ويژگي هاي عيني و قابل مشاهده در افراد خلاق است (سيكزنتمي هالي،1996). فرد خلاق از ظرافت ديد ، دقت نظر و نكته سنجي زيادي برخوردار است. او اغلب قادر است تا اظهار نظرها ، بيان نكته ها و خلق موقعيت هاي جالب ، ديگران را به خنده وا دارد.

اعتماد به نفس بالا

فرد خلاق نسبت به خود وتوانمندي هايش آگاهي دارد، به همين سبب ازاعتماد به نفس زيادي برخوردار است. او به خود وافكار خود اطمينان دارد ومعتقد است كه ايده ها ونظراتش ارزشمند هستند.

ابتكار

ابتكار داشتن يعني دورشدن ازكليشه ها، قالب هاوعادت هاي رايج وتكراري ، و فرد خلاق به راه حل هاي كليشه اي و به طور كلي تفكر مبتني بر عادت علاقه اي ندارد.

 او افكار و ايده هاي مبتكرانه ، كمياب و منحصر به فرد مي آفريند. ايده هاي او معمولاً با ايده هاي ديگران بسيار متفاوت است.

پشتكار

فرد خلاق تلاشگر و سخت كوش است و شكست ها او را خسته نمي كند. او اراده ي محكمي دارد و معمولاً تا به دست آوردن يك نتيجه ي مطلوب و رضايت بخش، از كوشش دست برنمي دارد.

تخيل قوي

بسيار ي از ايده هاي زيبا و شگفت انگيز فرد خلاق محصول تخيل نيرومند اوست. او تخيلات خارق العاده اي در سر خود مي پروراند و نيروي تخيل و تصور او بسياري از غير ممكن ها را براي او ممكن مي سازد.

زيبايي دوستي

فرد خلاق به آساني مجذوب زيبايي مي شود و نسبت به آن ها توجه و دقت زيادي مي كند. او حتي بسياري از چيزها را زيباتر از آنچه هستند مي بيند.

  دو نكته ي مهم

1-مواردي كه در اين قسمت به عنوان مهم ترين و بارزترين خصوصيات افراد خلاق نام برده شد، به اين معنا نيست كه لزوماً همه ي افراد خلاق داراي تمامي اين ويژگي ها هستند. بنابراين ممكن است بسياري از افرادي كه از خلاقيت بالايي برخوردارند، اساساً برخي از اين ويژگي ها را نداشته باشندو يا حتي متضاد آن در رفتارشان مشاهده شود.

2-كميت و كيفيت اين ويژگي ها در سنين مختلف ، متفاوت است و معمولاً كودكان خلاق و بزرگسالان خلاق در نوع و شدت اين خصوصيات با يكديگر تفاوت دارند.به عنوان مثال شوخ طبعي در كودكان با نشانه هايي متفاوت از شوخ طبعي افراد بزرگ سال نمايان مي شود .هم چنين خيال پردازي هاي كودكان آب و رنگي كاملاً متفاوت با تخيلات بزرگسالان دارد.

شناسايي خصوصيات نشانگر خلاقيت در دانش آموزان و سعي در رشد و تقويت آن ها ، خود يك اقدام مؤثر و مفيد در پرورش خلاقيت آنان است. بنابراين به همه معلمان و مربيان توصيه مي شود ، هر نوع ويژگي شخصيتي و يا هر نوع رفتار دانش آموزان را كه مي تواند نمايانگر تفكر خلاق آنان و يا گرايش آن ها به خلاقيت باشد، مورد تشويق و تقويت قرار دهند.

دانش آموز خلاق را بشناسيد

مهم ترين و شاخص ترين ويژگي هاي فكري و رفتاري دانش آموزان خلاق كه معمولاً در محيط مدرسه و كلاس درس مشاهده مي شود ، در بخشي مجزا برشمرده شود .در همين مورد سه دليل ديگر نيز وجود دارئ كه اين ضرورت را تأييد كند:

1-محيط مدرسه و كلاس به خودي خود رفتارهاي ويژه اي را در دانش آموزان خلاق ايجاد مي كند كه ممكن است دانش آموز آن ها را در محيط منزل يا محيط هاي ديگر نمايان نسازد و يا به گونه اي متفاوت نشان دهد.

2-بسياري از رفتارهاي دانش آموزان خلاق، خاص محيط تحصيلي آن هاست و از لحاظ نوع و شدت با خصوصيات ساير افراد خلاق متفاوت است.

3-آشنايي با خصوصيات بارز دانش آموزان خلاق به معلم امكان مي دهد تا بتواند آن ها را بهتر شناسايي كند و به برنامه ريزي در جهت تقويت ، پرورش ، تغيير و اصلاح موارد لازم بپردازد.

به طور كلي دانش آموز خلاق غالباً از طريق خصوصيات و رفتارهاي زير قابل شناسايي است:

1-    ايده ها و نظرات خود را بدون ترس در كلاس مطرح مي كند .

2-    معمولاً براي مسائل راه حل ها و پاسخ هايي متفاوت از ساير دانش آموزان ارائه مي كند.

3-    به فعاليت هاي هنري علاقه زيادي دارد و در اين زمينه داراي تجربه و مهارت است.

4-    معمولاً قادر است با طنز پردازي ها و شوخي هاي جالب ديگران را بخنداند.

5-    تمايل زيادي به تغيير نظرات معلم و يا مطالب كتاب دارد.

6-     در كلاس اغلب سؤالاتي غير عادي و گاه عجيب و غريب مي پرسد.

7-    علاقه ي زيادي به نقاشي و ترسيم افكار  و ايده هاي خود دارد.

8-    انتقادگر است و هر نظر يا عقيده اي را به راحتي نمي پذيرد.

9-    از قوه ي تخيل خوبي برخوردار است.

10-معمولاً در كلاس با آب و تاب صحبت مي كند و سعي مي كند ايده هايش را با جزئيات كامل شرح دهد.

11-داراي ابتكار است و غالباً ايده ها و پاسخ هاي منحصر به فرد ارائه مي كند

12-به تجربه و آزمايش علاقه ي فراواني دارد .

13-در نفوذ و تأثيرگذاري بر دوستان خود از توانايي زيادي برخوردار است.

14-آمادگي طرد شدن و عدم تأييد از طريق ديگران را داراست.

15-به مطالعه ي موضوعات متنوع و گوناگون علاقه مند است و زمان قابل توجهي را به اين امر اختصاص مي دهد.

16-از اطلاعات عمومي زياديبرخوردار است و سعي مي كند كه از آن ها استفاده ي علمي و كاربردي كند.

روش هاي علمي پرورش خلاقيت

روش هاي علمي پرورش خلاقيت عبارتند از :

1-داستان گويي و قصه نويسي: از كودكان بخواهيد كه داستان ، شرح حال يا انشاء بنويسند.

2-شرح حال نويسي و انشاء نويسي

3-امور هنري از قبيل نقاشي : براي مثال ، كودك مي تواند نقاشي آزاد بكشد و تخيلاتش را روي كاغذ بياورد.

4-بيان شرح حال و زندگي بزرگان : براي مثال، ما مي توانيم طي فيلمي ، نحوه خلاقيت افراد و مشكلات آن ها را به نمايش درآوريم.

5-استفاده از روش هاي تدريس متنوع:در تدريس موارد مختلف ، هيچ گاه نبايد از روش و الگوي واحدي استفاده نمود، افكار قالبي را در كودكان ايجاد نكنيد و پرسش و پاسخ ها بايد در كلاس درس ، آزاد باشند، نه قالبي و محدود.

6-ايجاد فرصت براي يادگيري اكتشافي : به كودكان اجازه دهيد كه اطلاعات معلم را به طور شخصي كشف نمايد.

7-تشويق دستاوردهاي خلاق كودكان: در صورت نشان دادن كاردستي ، داستان و خلاقيت ، حتماً كودك را تشويق نماييد و اجازه انتقاد سازنده و فرصت رد نظريات علمي را به او بدهيد. در زمينه پرورش خلاقيت ، مي توان گفت: معلم خوب كسي است كه به دانش آموزان فرصت رد نظريات و قوانين علمي پذيرفته شده را بدهد.

عوامل خلاقيت

در بحث خلاقيت ، سه عامل مهم مطرح است كه عبارتند از:

1-معلم:معلم بايد به رشته خود مسلط باشد ، عشق به معلمي و علاقه به رشته تحصيلي نيز در اين زمينه بسيار مهم مي باشد.

2-دانش آموز: توانايي، علائق و سبك يادگيري دانش آموز ، بسيار اساسي است . بايد با دانش آموز آموخت كه به سبك يادگيري مختص به خود آگاه باشد.

3-برنامه درسي: برنامه درسي و ساختار رشته نيز مهم هستند. منظور از ساختار رشته، اين است كه به افراد نشان بدهيم ، آن رشته انسجام خاصي دارد، محتواي رشته و روش شناسي رشته را ارائه بدهيم، از دانش آموزان بخواهيم كه خلاء موجود در رشته را كشف كرده و از اين طريق ، تخيل آن ها را برانگيزيم.

روش هاي پرورش خلاقيت

اين روش ها عبارتند از :

1-ممنوعيت انتقاد ،2-آزادي ارائه ايده ها ،3-مطلوبيت كميت ،4-مطلوبيت تركيب ايده ها

اسبورن به نقل از آرنولد مي نويسد:بارش مغزي به اين دليل با موفقيت روبرو شده است كه در آن محيط ايده آلي براي ابراز آزادانه شخصيت وجود دارد ، به اين معنا كه در بارش فكري، محيطي كه حاوي امنيت و آزادي رواني است پديد مي آيد.

در چنين محيطي ارزيابي بيروني از بين رفته ، فرد ترسي از تمسخر ديگران نخواهد داشت. من قانع شده ام كه امكان دارد يك فرد نيز بتواند يك گروه يورش فكري تشكيل بدهد كه خودش تنها عضو آن باشد. برخي از مردم نياز به يك گروه دارند كه در آن ها جرقه اي ايجاد كند و آنان را به تدبير يك فهرست طولاني از راه حل هاي مختلف براي حل يك مسئله وادارد، در صورتي كه خود گروه ممكن است مستقيماً در اين زمينه كمكي به آن ها نكند.

روش« بارش مغزي» ، يعني اينكه معلم سؤالي را مطرح مي كند و به دانش آموزان اجازه مي دهد تا كليه نظراتي را كه به ذهنشان مي آيد ، بيان كنند(خوب يا بد).

نظرات آن ها به هيچ وجه مورد ارزيابي قرار نمي گيرد. در نهايت پاسخ هاي آن ها كه روي برگه a4  نوشته شده ، جمع آوري مي گردد، معلم با مقايسه تمام راه حل ها ، بهترين پاسخ را برمي گزيند و از اين طريق ، ذهن به سمت سيال شدن سوق داده مي شود .

       يادگيري تفكر استعاره اي(بديع نگاري)

اين الگو به وسيله ويليام گردون و دستياران وي(1961) طراحي شده شيوه اي لذت بخش براي پرورش تفكر خلاق است. عنصر اصلي در اين روش استفاده از قياسهاست . خلاقيت  از طريق فاليت استعاره اي الگوي بديع نگاري به فرايندي آگاهانه مبدل مي شود.

اين الگو به اين منظور طراحي شده كه هم خلاقيت فرد و هم فعاليت گروه را ارتقا مي بخشد، مشاركت در تجربه بديع نگاري موجب پيدايش نوعي حس جمعي در بين شاگردان مي شود . اين روش را مي توانبراي دانش آموزان رشته هاي اعم از علوم يا هنر به كار برد.

مراحل الگو ياد دهي و يادگيري بديع نگاري

1-صيف شرايط جاري

معلم شاگردان را وادار مي كند كه موقعيت فعلي خود را توصف كنند.

2-قياس مستقيم

شاگردان قياس هاي مستقيم را ارائه مي كنند؛ يكي را برميگزينند و به توصيف مفصل تر آن مي پردازند.

3-قياس شخصي

شاگردان خود را به جاي قياسي كه در مرحله ي 2 انتخاب كرده اند ، قرار مي دهند.

4-تعارض فشرده

شاگردان توصيف هاي خود را از مراحل 2 و 3 ارائه كرده اند ، چند تعارض فشرده را مطرح مي كنند و يكي را برمي گزينند.

5-قياس مستقيم

شاگردان قياس مستقيم ديگري را كه مبتني بر تعارض فشرده است ، مطرح كرده و برمي گزينند.

6-بررسي مجدد تكليف اوليه

معلم شاگردان را وادار مي كند كه به تكليف يا مسئله اوليه برگردند و آخرين قياس، يا كلاس تجربه بديع نگاري را به كار بندند.

بر اساس اين شيوه معلم موضوعي را براي بحث و گفت و گو يا نقاشي آماده مي كند و از دانش آموزان مي خواهد آن موضوع را به گونه اي ديگر ببينند و پاسخ هاي خود را ارائه دهند.

 گرد آورنده: اکرم مالکی پور

سال1382